Cái đẹp là một phần ý vị của
cuộc sống, cái đẹp cách nào đó làm cho cuộc sống thêm ý nghĩa và đáng sống hơn.
Tuy vậy, mỗi người đều có quan niệm khác nhau về cái đẹp. Cũng cùng một sự vật
một số người lại cho là đẹp, số khác lại không cho là như thế. Như vậy, cái đẹp
là gì? Phải chăng cái đẹp là cái nhìn chủ quan nơi mỗi người? Chúng ta phải
hiểu như thế nào về cái đẹp theo kinh nghiệm thường nghiệm cũng như theo phương
diện siêu hình học?
Thật khó để định nghĩa cái đẹp
và đưa ra một tiêu chuẩn chắc chắn về cái đẹp.Tuy vậy, thánh Thomas Aquinas
cũng đã từng đưa ra một định nghĩa khá hợp lý khi ngài cho rằng “cái đẹp là cái
hễ nhìn thấy là thích”. Thật thế, quan năng và lòng muốn của chúng ta thường bị
thu hút đến những gì được gọi là đẹp. Nhiều cái đẹp đôi khi làm chúng ta mê mẩn
nhưng không biết vì sao. Chúng ta chỉ biết chúng đẹp vì chúng ta cảm thấy thích
nó, muốn chiêm ngưỡng hay thưởng thức nét đẹp đó. Cái đẹp đánh vào ngay trực
giác của lòng muốn và cuốn hút chúng ta một cách rất tự nhiên. Nhưng nói đến
lòng muốn hay niềm thích thú thì mỗi người mỗi khác nhau. Định nghĩa cái đẹp
của thánh Thomas phần nào nói lên rằng cái đẹp chịu ảnh hưởng phần nhiều nơi sở
thích chủ quan của mỗi người. Hơn nữa, nếu được hỏi vì sao chúng đẹp thì sau
một hồi quan sát và nhận định chúng ta mới khám phá được đặc trưng của nét đẹp
đó bằng tư duy trừu tượng. Có thể đó là sự cân đối hài hòa và dễ chịu về hình
dáng, màu sắc khi ngắm một cảnh đẹp hay một bức bích họa. Đó cũng có thể là sự
hòa điệu nhịp nhàng nơi một bản nhạc hay… Nhưng xét cho cùng, chúng ta không
thể lột tả hết được những đặc điểm về tiêu chuẩn của cái đẹp. Bởi vì, một cách
nào đó, nó còn là sự hòa quyện cách rất riêng nơi sự vật đẹp và người tri nhận
nét đẹp đó. Chính điều này làm cho cái đẹp mang một sắc thái riêng nơi mỗi
người và tính chủ quan về cái đẹp cũng phát xuất từ đó.
Chúng ta sẽ tìm hiểu hơn về tính
chủ quan về cái đẹp khi đi vào kinh nghiệm trong cuộc sống. Hàng ngày, chúng ta
tiếp xúc với thế giới bên ngoài bằng các quan năng của mình. Để thưởng thức cái
đẹp chúng ta thường sử dụng thị giác khi chiêm ngưỡng một thắng cảnh đẹp, và
dùng thính giác khi nghe một bài hát hay. Chúng ta cũng sử dụng nội quan kết
hợp với tư duy trừu tượng để cảm nhận nét ý vị nơi một bài thơ ý nghĩa, một áng
văn hay… Và dường như nhắc đến cái đẹp người ta thường liên hệ chúng với các
ngành mỹ thuật và nghệ thuật. Theo quan năng và trực giác mỗi người luôn hướng
đến cái đẹp, chúng ta có thể đánh giá ngay một điều gì đó là đẹp hay không đẹp.
Thế nhưng, để đánh giá một sự
vật là đẹp hay không như thế chúng ta thường căn cứ trên cơ sở nào? Như đã nói,
cũng cùng một sự vật nhưng có người cho là đẹp, người khác lại không cho là như
vậy. Điều này cần đi ngược lại để tìm hiểu về bối cảnh trong việc hình thành sở
thích của người tri nhận. Mỗi người khi sinh ra và lớn lên thường gắn liền với
một văn hóa và được thủ đắc một khiếu thẩm mỹ riêng.Tất nhiên, về văn hóa, sở
thích cái đẹp của người Việt Nam thì cũng khác với người Tây Âu ở một số đặc
trưng nghệ thuật.Về mặt thời đại, thị hiếu thẩm mỹ của người thời xưa thì không
thể giống với người ngày nay ở một vài phương diện nào đó. Người trong cùng một
sở thích nhiều lúc cũng có những khác biệt trong cảm nhận cái đẹp vì sở thích
cũng thường gắn với tính cách của mỗi người. Có người thì chú trọng đến vấn đề
người ta đang lưu tâm nên cho sự vật này là đẹp, người khác thì lưu tâm đến vấn
đề kia nên cho rằng sự vật kia đẹp hơn. Ngay cả đối với cùng một chủ thể nhìn
cùng một sự vật với tâm trạng khác nhau cũng khác nhau. Có thể hôm nay vui thì
tôi cho là nó đẹp, nhưng đến ngày mai buồn lại cho là xấu. Do vậy, vấn đề tâm
lý cũng ảnh hưởng rất nhiều khi đánh giá điều gì là đẹp hay không đẹp. Đúng như
Nguyễn Du có nói về tính chủ quan khi nhìn sự vật nơi tâm trạng của Kiều:
“Người buồn cảnh có vui đâu bao giờ”. Nhìn chung, ở mức độ thường nghiệm, quan
niệm về cái đẹp phần nhiều là cái nhìn chủ quan của mỗi người. Cái đẹp sẽ được
đánh giá khác nhau khi sống trong những nền văn hóa, thời đại, thị hiếu thẩm
mỹ, tâm lý khác nhau… Do đó, không thể đưa ra một quan niệm khách quan cách
chuẩn tắc về cái đẹp chung cho tất cả mọi người, mọi thời đại.
Nếu như cái đẹp của thường
nghiệm nơi con người phần lớn đều mang tính chủ quan thì cái đẹp theo quan niệm
siêu hình lại mang một ý nghĩa khá bất ngờ. Nói rằng cái đẹp là cái làm cho
người ta ưa thích và hài lòng thì thật ra không phải vì ta ưa thích hay hài
lòng mà đối tượng đó mới đẹp nhưng nó đẹp là vì bản chất của nó. Những sự vật
vẫn cứ đẹp dù có hay không con người biết thưởng thức vẻ đẹp của chúng. Nghĩa
là tự nó là đẹp trong chính hiện hữu của nó chứ chẳng phải do nhận xét của ta.
Cái đẹp mang tính siêu hình là ở chỗ đó. Nói như vậy, theo nghĩa siêu hình thì
tất cả mọi sự vật hiện hữu đều là đẹp và cái đẹp đó là cái đẹp khách quan chứ
chẳng phải chủ quan như ta vẫn thường nghiệm thấy trong cuộc sống.
Hơn thế nữa, không hẳn chỉ vì sự
hiện hữu mà một vật được gọi là đẹp nhưng nền tảng của cái đẹp theo nghĩa đầy
đủ nhất là khi nó có được sự hài hòa và hoàn bị phù hợp với bản chất của nó.
Thánh Thomas còn nêu lên ba nền tảng của vẻ đẹp đó là sự hài hòa cân xứng, tính
toàn bích đầy đủ và tính sáng tỏ của nó. Những sự vật nào có được những nền
tảng trên đều là đẹp về mặt khách quan, còn tính chủ quan là thuộc về cách đánh
giá của mỗi người và tùy theo thị hiếu mỹ học của từng trường phái, từng thời
thì khác nhau.
Thêm vào đó, cái đẹp của hiện
hữu thì có nhiều cấp độ khác nhau. Đối với Thiên Chúa, hiện hữu của Ngài là cái
đẹp tuyệt đối, không thụ tạo nào sánh bằng. Còn nơi thụ tạo, cái đẹp được thể
hiện ở nhiều cấp độ khác nhau tùy theo cách thức hiện hữu của chúng. Phải chăng
vì tùy theo mức độ đẹp của sự vật theo nghĩa siêu hình mà ta có sự so sánh cách
chủ quan nơi chúng ta về sự vật? Ở đây, nếu xét theo vẻ đẹp theo cấp độ hiện hữu
(secundum quid) thì những loài nào hoàn bị hơn đương nhiên sẽ đẹp hơn. Nhưng
nếu xét theo vẻ đẹp trong tính hài hòa, toàn bích và sáng tỏ (simpliciter) thì
một loài kém hơn có thể đẹp hơn một cá thể khác thuộc loài cao hơn. Ví dụ về
một bông hồng có hình dạng hoàn hảo thì đẹp hơn một con ngựa dị dạng nói lên
rất rõ điều đó. Như vậy, có thể cho rằng cái đẹp simpliciter thu hút con người
từ bên ngoài và cách nào đó nó cũng mang dấu vết của cảm tính con người. Trong
khi đó, cái đẹp theo cấp độ hiện hữu (secundum quid) thì xét theo loài trong
bản chất của sự vật khi thông dự vào cái đẹp tuyệt đối nơi Thiên Chúa. Nghĩa
là, con người luôn mang nơi mình cái đẹp cao cả hơn con vật vì con người được
thông dự sâu xa hơn vào sự hoàn bị tuyệt đối của Thiên Chúa ở phương diện lý
trí. Hơn nữa, nếu xét trong bản chất thì một con người dù có dị dạng và khuyết
tật thì vẫn cao trọng hơn rất nhiều so với một bông hồng cân đối hoàn hảo.
Chúng ta cũng không thể đánh giá rằng, một người khuyết tật thì kém đẹp hơn một
con người sinh ra bình thường.Thật ra, một người khuyết tật thì vẫn là đẹp khi
xét trong bản chất họ là người khuyết tật hoàn hảo. Như vậy có thể thấy rằng,
cái đẹp xét trong bản chất hiện hữu của mỗi sự vật thì tự chúng là đẹp nhưng
chúng có sự phân cấp trong sự thông dự vào cái đẹp Tuyệt đối của Thiên Chúa và
đó là cái đẹp khách quan. Còn cái đẹp simpliciter cũng là khách quan nơi mỗi sự
vật nhưng phần nào liên hệ đến giác quan của con người khi tri nhận nơi sự vật.
Do đó, cách nào đó ở nét đẹp siêu hình có liên quan đến tính chủ quan nơi khả
năng tri nhận về thẩm mỹ của con người.
Tóm lại, khi tìm hiểu về cái đẹp
chúng ta thấy rằng cái đẹp thường nghiệm là điều mang tính chủ quan nơi mỗi
người là điều chắc chắn. Nhưng ở góc độ siêu hình, cái đẹp nằm ngay nơi bản chất
hiện hữu của sự vật. Không cần con người cho là đẹp thì nó vẫn là đẹp khi tham
dự vào cái đẹp tuyệt đối nơi Đấng tuyệt đối. Tuy vậy, quan niệm về cái đẹp là
vấn đề con người đặt ra và nói cho cùng sự vật dù đẹp đến mấy nhưng không có
người chiêm ngắm thì cái đẹp cũng chẳng có ý nghĩa gì. Tạo hóa sáng tạo mọi sự
là cho con người và vì con người do vậy nói đến cái đẹp người ta thường gắn với
sở thích chủ quan của mỗi người là như thế.
Nguyễn Phước Bảo Đại Lợi, sj – Triết Sinh Năm 1
Nguồn: dongten.net
0 $type={blogger}:
Đăng nhận xét